رابطه «توحید، عدالت و معنویت» یکی از مباحث بنیادی در جامعه سازی اسلامی است. حضرت آیت الله خامنه ای در دیدار اخیر خود با اعضای مجلس خبرگان، گزاره مهمی را بیان فرمودند: «هدف انقلاب اسلامی...عبارت است از محقّق کردن “توحید” در زندگی مردم در کشور.» ۱۴۰۳/۰۸/۱۷ از طرفی ایشان معتقدند: «توحید یک امر واقعى و یک نظام و یک دستورالعمل زندگى است.» ۱۳۷۷/۴/۲۱ در کنار این گزاره، ایشان معتقدند: «بدون عدالت، بدون استقرار عدل و انصاف، توحید معنایى ندارد.» ۱۳۸۷/۹/۳ نیز معتقدند: «بدون عدالت، پيشرفت مفهومى ندارد.» ۱۳۸۷/۶/۲ از طرفی دیگر درباره رابطه «معنویت و عدالت» می فرمایند: «اگر معنويت نشد، عدالت تبديل مى‌شود به ظاهرسازى و رياكارى.» ۱۳۸۷/۶/۲ اینها گزاره های بنیادینی هستند که همه حکایت از پیوند ناگسستنی «توحید، معنویت و عدالت» با یکدیگر دارد. به گونه ای که می توان گفت: جامعه ای که «عدالت در آن باشد، توحید باشد، معنویت باشد. اینها اهداف هستند.» ۱۳۹۰/۴/۱۳
در این یادداشت ابتدا ابعاد تحقق «توحید» در زندگی را شمرده، سپس به جایگاه «عدالت» در تحقق توحید پرداخته و به نقش «معنویت» در اجرای عدالت اشاره میکنیم.
توحید؛ هدف انقلاب اسلامی
انقلاب ها، در دنیا برای اهدافی به وجود می آیند. در این میان، قرآن کریم هدف انقلاب اسلامی را تنها «توحید» می داند. به عنوان نمونه «عبارت “إِیٰاک نَعْبُدُ” اشاره به توحید کامل است که به‌وجود آورنده‌ى حکومت و مقرّرات، و نیز عامل به‌وجود آورنده‌ى انقلاب است.» تفسیر سوره برائت، ص۴۲۴ این بیان نشان می دهد، توحید هم عامل و انگیزه انقلاب است و هم هدف آن؛ لذا همانطور که اشاره شد، «هدف انقلاب اسلامی...عبارت است از محقّق کردن “توحید” در زندگی مردم در کشور.» ۱۴۰۳/۸/۱۷
توحید، روح حاکم بر زندگی
حضرت آیت الله خامنه ای از ۵۰ سال گذشته تاکنون معتقد بوده است «توحید، علاوه بر اینکه یک بینش است، یک برداشتِ از واقعیت است؛ علاوۀ بر این، یک شناخت عمل زا و زندگیساز است.» طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، جلسه ۱۰ به تعبیر بهتر «توحید، آگاهی و دانستنیست که به دنبال این دانستن، تکلیفها، وظیفه ها، مسئولیتها به انسان متوجه میشوند.» طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، جلسه ۸ به عبارت دیگر «توحید اسلامی الهامی است در زمینه‌ی حکومت، در زمینه‌ی روابط اجتماعی در زمینه‌ی سیر جامعه، در زمینه‌ی هدفداری جامعه، در زمینه‌ی تکالیف مردم، در زمینه‌ی مسئولیّتهایی که انسانها در مقابل خدا، در مقابل یکدیگر، در مقابل جامعه و در مقابل پدیدههای دیگر عالم دارا هستند.» طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، جلسه۹
رابطه تحقق توحید با تحقق دین
از توصیف گذشته می توان این نتیجه را گرفت که «توحید، همه‌ی دین است.» ۱۴۰۳/۰۸/۱۷ چرا که دین «عبارت است از مدیر مجموعه‌ی زندگی انسان؛ یعنی برنامه‌ی جامع؛ نه برنامه‌ی شخصی و برنامه‌های صرفاً عبادی و فردی انسان.» ۱۳۹۹/۱۲/۲۱ «عرصه‌ی فعّالیّت این دین، تمام گستره‌ی زندگی بشر است؛ از اعماق قلب او تا مسائل اجتماعی، تا مسائل سیاسی، تا مسائل بین‌المللی، تا مسائلی که به مجموعه‌ی بشریّت ارتباط دارد.» ۱۴۰۰/۰۸/۰۲ و از طرفی، «توحید یک امر واقعى و یک نظام و یک دستورالعمل زندگى است.» ۱۳۷۷/۴/۲۱ به همین دلیل است که «این مفهوم باید در زندگی جامعه محقّق بشود.» ۱۴۰۳/۸/۱۷ در نتیجه توحید، همان تحقق دین، است.
ابعاد تأثیر توحید در زندگی و جامعه
همانطور که گذشت، توحید در تمام ابعاد زندگی انسان تأثیر دارد. در حقیقت «تعهدی که توحید به یک جامعۀ موحد میدهد، شامل مهمترین، کلیترین، بزرگترین، اوّلیترین و اساسیترین مسائل یک جامعه است... مثل حکومت، مثل اقتصاد، مثل روابط بین الملل، مثل روابط افراد با یکدیگر.» طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، جلسه۱۰ در ادامه به برخی از ابعاد «تأثیر توحید در زندگی و جامعه» اشاره می کنیم.
الف) نیازمندی به ولی جامعه: «این بینش درباره‌ى انسان میگوید که او براى سرمنزل و هدفى خلق شده و خود نمیتواند با عقل به آن برسد و محتاج نبوّت و راهنمایى انبیا است.» تفسیر سوره برائت، ص۶۵۹
ب) انسجام اجتماعی: «توحید... جامعه را به صورت یک جامعه‌ى هماهنگ و مرتبط به یکدیگر و متصل و برخوردار از وحدت وحدت جهت و وحدت حرکت و وحدت هدف مى‌سازد.» ۱۳۶۸/۹/۲۹
ج )نترسیدن از غیرخدا: «توحید با ترسیدن نمیسازد، و موحّد از قدرتهاى غیرِ خدایى نمی هراسد... ترسى که از غیر خدا در وجودِ اهل ایمان هست از ضعفِ توحید ناشى میشود.» تفسیر سوره برائت، ص۷۰
د) نفی بندگی دیگران: «معنا و روح توحید عبارت است از اینکه انسان از غیر خدا عبودیّت نکند و در مقابل غیر خدا، جبهه‌ی بندگی به زمین نساید.» ۱۳۷۳/۱۰/۱۰ «بندگی خدا یعنی آزادی از عبودیّت و بندگی هرچه غیر خدا و هرکس غیر خدا است.» طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، جلسه۹
هـ ) نفی طبقات اجتماعی: «جامعه‌ی توحیدی... یک جامعه‌ی بی‌طبقه است؛ یک جامعهای است که گروه‌های انسانها در آن جامعه برحسب حقوق و مزایا جدا نشده اند. همه‌ی انسانها زیر یک سقف حقوق زندگی میکنند؛ همه در یک مسیر و با یک نوع امکانات و با یک نوع حقوق زندگی میکنند و حرکت میکنند.» طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، جلسه۱۲
پیوند «توحید، معنویت و عدالت»
در منظومه فکری اسلام، جامعه الهی، جامعه ای است که «استقرار عدالت در آن باشد، توحید باشد، معنویت باشد. اینها اهداف هستند.» ۱۳۹۰/۴/۱۳ البته این اهداف، برای رسیدن به هدف بالاتر «انسان سازی» و این نیز برای رسیدن به هدف نهایی «قرب الهی» است. «هدف نهائى، تعالى و تکامل و قرب الهى است. هدف پائین‌تر از آن، انسان‌سازى است.» ۱۳۹۰/۴/۱۳
راز شکست انقلاب هایی مانند انقلاب کبیر فرانسه و انقلاب شوروی و نرسیدن به اهداف انقلاب، نادیده گرفتن «توحید، عدالت و معنویت» بوده است. لذا «در همه‌ى کشورهایى که حرکت کمونیستى در آنجا به شکلى از اشکال - انقلاب یا کودتا - تحقق پیدا کرده بود، “عدالت” محور شعارهاى آن‌ها بود؛ اما واقعیت زندگى آن‌ها مطلقاً نشان‌دهنده‌ى عدالت نبود؛ درست ضد عدالت بود.» ۱۳۸۴/۶/۸ به عنوان نمونه در انقلاب شوروی «عده‌یى به اسم کارگر سر کار آمدند، که همان طبقه‌ى اشرافىِ رژیم‌هاى طاغوتى بودند و هیچ تفاوتى با آن‌ها نداشتند... از همه‌ى امکانات برخوردار بود؛ مردم هم در فقر و تهى‌دستى و بدبختى زندگى مى‌کردند.» ۱۳۸۴/۶/۸
در مقابل راز رسیدن انقلاب اسلامی به اهداف خود، اجرای عدالت است؛ هرچند «ما نتوانستیم عدالت اجتماعى را به‌طور کامل در این کشور به‌وجود بیاوریم امّا خیلى از راه را جلو آمدیم.» ۱۳۹۳/۱۰/۱۷ انقلاب اسلامی، وقتی از عدالت سخن می گوید، «یعنى باید شما براى خدا و اجر الهى دنبال عدالت باشید.» ۱۳۸۴/۶/۸ ضرورت این سخن آنگاه دوچندان می شود که اساسا خود «این انقلاب، ترکیبى از عدالتخواهى و آزادى‌خواهى و مردم‌سالارى و معنویت و اخلاق است.» ۱۳۸۱/۳/۱۴
نقش عدالت در تحقق توحید
«آنچه مسلّم است، همه‌ى پیغمبران و اولیا براى این آمدند که پرچمِ توحید را در عالم به اهتزاز درآورند و روح توحید را در زندگى انسانها زنده کنند. بدون عدالت، بدون استقرار عدل و انصاف، توحید معنایى ندارد. یکى از نشانه‌ها یا ارکان توحید، نبودن ظلم و نبودن بى‌عدالتى است. لذا شما مى‌بینید که پیام استقرار عدالت، پیام پیغمبران است.» ۱۳۷۸/۹/۳
با این بیان، روشن می شود که «در جامعه ای که اشراف و غیر اشراف دارد، در جامعه ای که برخورداری های مردم به شدت با یکدیگر متفاوت است و آن برخوردار، حقّ خود می داند. در جامعه ای که بندگان خدا همه در یک تراز نیستند و بعضی باز بندۀ بعضی دیگر هستند؛ در این جامعه توحید نیست.» طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، جلسه۹
سخن پایانی اینکه برای رسیدن به هدف نهایی انقلاب اسلامی، «کشور باید پیشرفت کند؛ پیشرفتِ در همه‌ی بخشها... اما همه‌ی این پیشرفتها باید در سایه‌ی عدالت و در کنار تأمین عدالت باشد.» ۱۳۸۷/۱/۱
منتشرشده در شماره جدید نشریه خط حزب‌الله
دیدگاه خود را بیان کنید